5 Семинар тапсырмасы

ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ АРНАЙЫ ӘДІСТЕРІ

Талқылауға арналған сұрақтар:

1. Ғылыми зерттеулердің жүйелік әдісінің мәні мен сипаттамасы;

2. Жүйелердің жіктелуі;

3. «Модель» және «модельдеу» ұғымдары;

4. Модельдеу процесінің негізгі кезеңдері;

5. Металлургиядағы зерттеу әдістері

Тапсырма 1. Ұғымдар мен олардың анықтамаларын байланыстырыңыз

1. Құрамы	А) жүйенің мақсатқа жетуі үшін қажетті және жеткілікті жүйедегі элементтер арасындағы қатынастар
2. Құрылымы	Б) оның құрылымынан тыс алынған жүйе элементтерінің толық (қажетті және жеткілікті) жиынтығы, яғни элементтер жиынтығы.
3. Функциялары	В) бұл жүйенің жұмыс істеуі негізінде қол жеткізуі керек нәрсе.
4. Мақсаты	Г) жүйенің мақсатқа сай қасиеттеріне негізделген мақсатқа жету жолдары.

2-тапсырма: модельдеу процесінің реттілігін анықтаңыз, әрқайсысына анықтама беріңіз.

1. А) дұрыстығын тексеру.

2. Б) модельді жаңарту.

3. В) гипотезаны құру.

4. Г) тапсырма қою.

5. Д) Қолдану.

3-тапсырма. Теориялық материалды өзіңіз оқып шығыңыз, ғылыми зерттеу әдістері туралы коллоквиумға дайындалыңыз:

Әдіс-зерттеу қызметінің нормативтік моделі.

Ол белгілі бір ғылыми тапсырманы орындауға бағытталған және әдістер мен процедуралар жиынтығында жүзеге асырылады. Белгілі бір ғылым әдістерінің арсеналы неғұрлым бай болса, ғалымдардың қызметі соғұрлым сәтті болады. Ғылыми міндеттердің күрделілігі артқан сайын алынған нәтижелердің зерттеу құралдарының даму деңгейіне тәуелділігі артады.

Эмпирикалық және теориялық әдістер:

Эмпирикалық әдістер. Олардың ең көп тарағаны-бақылау әдісі. Бұл зерттеушінің зерттелетін педагогикалық құбылыстар мен процестерді тікелей қабылдауы. Бақылаудың бірнеше түрі бар. Ең алдымен, бұл зерттеушінің өзі немесе оның көмекшілері әрекет ететін немесе фактілер бірнеше жанама көрсеткіштер бойынша жазылатын тікелей және жанама бақылау. Үздіксіз немесе дискретті бақылаулар одан әрі ерекшеленеді. Біріншіден, процестер біртұтас түрде — олардың басынан аяғына дейін қамтылады. Екіншісі-зерттелетін құбылыстардың, процестердің үзік-үзік, таңдамалы бекітілуі.

Ғылыми бақылаулардың түрлеріне ашық және жасырын бақылау жатады. Біріншісі, субъектілер олардың бақыланатынын біледі және олар зерттеушінің қалай жұмыс істейтінін өздері бақылайды. Жасырын бақылау бақылаушы байқалмай қалады деп болжайды. Бірінші және екінші арасындағы айырмашылық деректерді салыстыру болып табылады. Әдістемелік Арсеналда бойлық (ұзақ) және ретроспективті (өткенге бағытталған) сияқты Бақылау түрлері бар.

Сауалнама әдістері. Бұл топтың әдістері салыстырмалы түрде қарапайым және кең ауқымды деректерді алу құралы ретінде жан-жақты. Олар әлеуметтануда, демографияда, саясаттануда және басқа ғылымдарда қолданылады. Ғылымның сауалнама әдістеріне мемлекеттік қызметтердің қоғамдық пікірді, халық санағын зерттеу, басқарушылық шешімдер қабылдау үшін ақпарат жинау тәжірибесі жатады. Халықтың әртүрлі топтарының сауалнамалары мемлекеттік статистиканың негізі болып табылады.

Әңгімелесу-зерттеушінің алдын ала әзірленген бағдарлама бойынша субъектілермен диалогы. Әңгімелесуді пайдаланудың жалпы ережелеріне мыналар жатады: Құзыретті респонденттерді таңдау (яғни сұрақтарға жауап беретіндер); субъектілердің мүдделеріне сәйкес келетін зерттеу мотивтерін негіздеу және хабарлау; «Тура» сұрақтарды, жасырын мағыналы сұрақтарды, жауаптардың шынайылығын тексеретін сұрақтарды және басқаларды қамтитын сұрақтардың вариацияларын тұжырымдау. Зерттеу сұхбатының ашық және жасырын фонограммалары қолданылады.

Зерттеу әңгімелесу әдісіне жақын сұхбат әдісі. Мұнда зерттеуші зерттелетін мәселе бойынша Субъектінің көзқарасы мен бағасын анықтау үшін тақырып қояды. Сұхбат ережелері субъектілердің шынайылығына жағдай жасауды қамтиды. Әңгімелесу де, сұхбат та бейресми байланыстар жағдайында тиімдірек, зерттеуші субъектілерде тудыратын ұнатулар. Егер респонденттің жауаптары оның көз алдында жазылмаса, бірақ кейінірек жадында ойнатылса жақсы. Сауалнаманың жауап алу сияқты болуына жол бермеу керек.

Жазбаша сауалнама ретінде сауалнама нәтижелі, құжатталған, ақпаратты алу және өңдеу мүмкіндіктеріне икемді. Сауалнаманың бірнеше түрі бар. Байланыс сауалнамасы зерттеуші толтырылған сауалнамаларды таратқан, толтырған және жинаған кезде, оның субъектілермен тікелей қарым-қатынасы кезінде жүзеге асырылады. Сырттай сауалнама корреспонденттік байланыстар арқылы ұйымдастырылады.

Нұсқаулық сауалнамалар пошта арқылы жіберіледі, зерттеу ұйымына дәл осылай қайтарылады. Баспасөз сауалнамасы газетте жарияланған сауалнама арқылы жүзеге асырылады. Оқырмандар осындай сауалнамаларды толтырғаннан кейін редакция сауалнаманың ғылыми немесе практикалық ниетінің мақсаттарына сәйкес алынған мәліметтермен жұмыс істейді.

Сауалнаманың үш түрі белгілі. Ашық сауалнамада тақырыпты таңдауға дайын жауаптары жоқ сұрақтар бар. Жабық типтегі сауалнама әр сұраққа сауалнамаға жауап беруге дайын болатындай етіп жасалған. Соңында, аралас сауалнамада екеуінің де элементтері бар. Онда жауаптардың бір бөлігі таңдау үшін ұсынылады, сонымен бірге ұсынылған сұрақтардан тыс жауап тұжырымдау ұсынысы бар бос жолдар қалдырылады.

Бұл әдісті қолдануға бірқатар нақты талаптар бар:

· зерттелетін құбылысты дәл сипаттайтын және сенімді ақпарат беретін сұрақтарды таңдау;

· сұрақ тұжырымындағы кеңестерді алып тастау;

· сұрақтардың мағынасын екі жақты түсінудің алдын алу;

· мұғалім таңдаған жауап нұсқаларын шектейтін жабық сауалнамаларды да, респондентке өз пікірін білдіруге мүмкіндік беретін ашық сауалнамаларды да қолдану;

· түсіну дәрежесін алдын ала тексеруді қолдану

· субъектілердің аз санындағы сауалнама сұрақтары және түзетулер енгізу

Алынған ақпаратты қазіргі жағдайларға тән деп санауға мүмкіндік беретін іріктеменің өкілдігі (яғни сауалнамаға қатысқандар санының өкілдігі) қамтамасыз етілуі керек.

Рейтинг және өзін-өзі бағалау әдістері. Рейтинг-Құзыретті судьялардың (сарапшылардың) қызметтің белгілі бір тараптарын бағалауы. Сарапшыларды іріктеуге келесі талаптар қойылады:

1. Құзыреттілік;

2. Шығармашылық-шығармашылық мәселелерді шешу қабілеті;

3. Сараптамаға оң көзқарас;

4. Конформизмге бейімділіктің болмауы, яғни ғылымдағы билікті шамадан тыс ұстану, ғылыми объективтілік;

5. Аналитикалық және ойлаудың кеңдігі;

6. Ойлаудың конструктивтілігі;

7. Ұжымшылдықтың қасиеті;

8. Өзін-өзі сынау.

Теориялық әдістер. Теориялық сипаттағы әдістер нақты процестерді талдау үшін жанама және тікелей қолданылады, олардың себептерін, даму көздерін, тиімді жұмыс істеуді қамтамасыз ететін жағдайлар жүйесін анықтауға сілтеме жасайды.

Оларға, ең алдымен, модельдеу, идеалдандырылған объектілерді салу (идеализация) жатады.

Модельдеу-бұл белгілі бір объектінің сипаттамаларын оларды зерттеу үшін арнайы жасалған басқа объектіде көбейту. Объектілердің екіншісі біріншісінің моделі деп аталады. Жалпы алғанда, модель зерттеу объектісінің кейбір жақтарын, байланыстарын, функцияларын қайталайтын элементтер жүйесі ретінде анықталады. Модельдеудің негізінде белгілі бір сәйкестік жатыр (бірақ сәйкестік емес!) зерттелетін объект (түпнұсқа) мен оның моделі арасында. Мысалы, ұшақтың фюзеляж моделін нақты ұшақта айналатын ауа ағындарын зерттеу үшін пайдалануға болады.

Бұл мысал материалдық (немесе нақты, физикалық) модельдерге қатысты. Бірақ идеалдандырылған деп аталатын ақыл-ой модельдері де бар. Бұл атауда оларды жобалау әдісі көрсетілген. Идеалдандырылған модель-ғылымның өзі сияқты бұрыннан бар білім құралы. Шын мәнінде, бақылаулар мен эксперименттер нәтижесінде пайда болған кез-келген теориялық түсінік модель ретінде әрекет ете алады, бірақ мұндай түсінік ғылыми таным процесінен оқшауланбаған, бірақ осы процеске енгізілген жағдайда таным құралы ретінде қызмет етеді.

Ньютонға алманың құлауы мен аспан денелерінің қозғалысы арасындағы байланысты көруге мүмкіндік берген идеалдандырылған модель болды.

Салыстырмалы тарихи талдау, онсыз зерттеуші қайталану қаупі бар, бұрыннан ашылған нәрсені "ашуға" әкеледі. Тарихқа жүгіну ғылыми жұмысты бұрын белгісіз фактілермен байытады, зерттеу идеясын ынталандырады және өткеннің қателіктерін болдырмайды. Кейде себеп-салдарлық талдау арнайы әдіс ретінде ажыратылады, оның қажеттілігі айқын. Себеп-салдарлық байланыстарды талдау олардың генезисін, пайда болу және даму тарихын талдаумен, яғни генетикалық байланыстарды талдаумен толықтырылады.

Тапсырма 4. Теориялық материалды өзіңіз оқып шығыңыз, сандық және сапалық әдістер туралы коллоквиумға дайындалыңыз:

Сандық және сапалық әдістер: сапалық зерттеулер адамдардың не істеп жатқанын және не айтып жатқанын бақылау арқылы деректерді жинауды талдауды және түсіндіруді қамтиды. Бақылаулар мен қорытындылар сапалы және стандартталмаған түрде жүзеге асырылады. Сандық емес деректерді жинауға және талдауға негізделген және тұтынушылардың пікірлерін, сенімдерін, уәждерін, критерийлерін анықтау қажет болған кезде қолданылады. Мұнда әдетте «қалай?» және «неге?». Сапалық деректер сандық деректерге қарағанда бір мәнді емес, сондықтан олардың пайдалылығы көбінесе зерттеушінің біліктілігіне байланысты. Сапалы әдістерге мыналар жатады: фокус-топтар, жеке сұхбаттар, бақылаулар, хаттаманы талдау.

Сандық зерттеулер респонденттердің көп бөлігі жауап беретін жабық типтегі құрылымдық сұрақтарды қолдануға негізделген әртүрлі сауалнамалар жүргізумен анықталады. Мұндай зерттеулерге тән ерекшеліктер: жиналатын деректердің нақты анықталған форматы және оларды алу көздері, жиналған деректерді негізінен сандық сипаттағы реттелген процедуралар арқылы өңдеу. Сандық зерттеулер келесі сұрақтарға жауап береді – «кім»,»қанша»

Сандық зерттеу әдістерінің міндеті-нарықтың сандық бағасын алу немесе респонденттердің белгілі бір оқиғаға реакциясы. Мұндай зерттеулер нақты статистикалық сенімді сандық деректер қажет болған кезде қолданылады.

Құқықтық сауалнамалардағы сауалнама әдістері әдетте арнайы ұйымдастырылған сауалнамаларда қолданылады және олардың мақсаты құқық қорғау органдары мен басқа да заң мекемелерінің ресми есептерінде жоқ заңды маңызды ақпаратты жинау болып табылады. Сандық әдістерге мыналар жатады: эксперимент, сараптамалық сауалнама. Белгілі бір зерттеуде сандық және сапалық тепе — теңдікті сақтау-зерттеушінің өзі, оның таланты мен түйсігі.

Білімді бекітуге арналған сұрақтар:

1. Студенттің ғылыми-зерттеу жұмысына сипаттама беріңіз? Ол қандай ғылыми формаларда жүзеге асырылады.

2. Ғылыми зерттеу әдістерін сипаттаңыз.

3. Терминдердің анықтамасын беріңіз ―‖ әдісі және - ‖әдістемесі.

4. Ғылыми зерттеудің әдістемесі қандай.

5. Ғылыми зерттеулердің жалпы ғылыми әдістерін тізімдеңіз және олардың әрқайсысына жалпы сипаттама беріңіз.

6. Құқықтанудағы ғылыми зерттеудің арнайы әдістерін атаңыз, олардың маңыздылығы мен қажеттілігін анықтаңыз.

7. Экономикадағы ғылыми зерттеудің арнайы әдістерін атаңыз, олардың маңыздылығы мен қажеттілігін анықтаңыз.

8. Менеджменттегі ғылыми зерттеудің арнайы әдістерін атаңыз, олардың маңыздылығы мен қажеттілігін анықтаңыз.

9. Сіз қандай классификация түрлерін білесіз.